Vraag:

Wat is een formeel?

Antwoord:

Van oudsher is de boogconstructie de oervorm van een constructie voor het overbruggen van openingen in gestapelde materialen. Voor het metselen of stapelen van een boogconstructie is een hulpconstructie – in vaktermen formeel – nodig, anders is het worstelen met de zwaartekracht.

Wat is een formeel

Volgens het boek ‘Vak- & Kunstwoorden nr.4 Ambacht van den Metselaar’ uitgegeven in 1897 door de Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde is: ‘een formeel of boogstelling een timmerwerk, dat dient om het metselwerk te ondersteunen, terwijl de gewelven gehouwd worden en totdat het gewelf op zichzelf vaststaat, nadat het slotstuk of de sleutelsteen geplaatst is; het moet zelfs in stand blijven totdat de mortel opgestijfd is’. De term formeel is afkomstig van het latijnse woord ‘formalis’ (= in een bepaalde vorm) en vanuit het Frans ‘formele’ (model) in het Nederlandse taalgebied verbasterd naar ‘fermeel’ of ‘formeel’. Verder wordt ook de term ‘schenkel’ gebruikt.

Hulpconstructie

In de praktijk is een formeel een steun- / hulpconstructie bij het metselen van baksteen of bij het stapelen van natuursteenblokken in de vorm van een boog of gewelf. Het formeel zorgt ervoor, dat de stenen/blokken op hun plaats gehouden worden totdat de boogconstructie voldoende stijfheid heeft om zonder de hulpconstructie op zijn plaats te blijven. Dat de metselwerk- of natuursteenboog na het verwijderen van het formeel in stand blijft heeft te maken met de zwaartekracht. De zwaartekracht trekt alle stenen naar beneden, waardoor ze naar elkaar toegetrokken worden.
Op de foto bovenaan is een formeel te zien samengesteld uit balkhout, waarvan de voor- en achterzijde met plaatmateriaal bekleed is. Ook de bovenzijde (vorm van de boog) is voorzien van  gebogen plaatmateriaal. Het formeel wordt in dit geval ondersteund door houten balken opgelegd op een steiger.

Metselen van een boog over een formeel

Nadat het formeel in de vorm gemaakt is van de te metselen boog, wordt het op hoogte gesteld. Vervolgens is het belangrijk om uit te meten, dat de sluitsteen exact in het midden van de boog komt. De afstand naar de geboorte (begin) van de boog wordt, aan beide zijden van de sluitsteen, verdeeld in gelijke afstanden, ongeveer even groot als de lagenmaat (dikte van de baksteen + dikte specievoeg) van het horizontale metselwerk. De boog bestaat dus steeds uit een oneven aantal stenen.

Nadat het aantal stenen uitgezet is, wordt het metselen van de boog gestart, waarbij vanaf de geboorte aan beide zijden een aantal stenen met specie gelegd worden op het formeel. Er wordt steeds een aantal lagen verder gemetseld, totdat de boog volledig gesloten is en de sluitsteen geplaatst is. Door de wigvormige manier van metselen is deze constructie in staat om de erop rustende belasting zijwaarts te ontbinden en af te dragen naar het naastgelegen metselwerk. De boogconstructies kunnen een boog van geringe lengte zijn, zogenoemde rollagen, maar kunnen ook over grotere afstanden doorlopen, waardoor tongewelven ontstaan. Deze vorm van gewelven is vaak toegepast bij kastelen en vestingwerken.

De foto’s zijn gemaakt op de restauratiebouwplaats van Kasteel Montfort. Meer informatie over het metselen van de gewelven van kasteel Montfoort is te lezen in het artikel Inspirerende restauratie van Kasteel Montfort.

Deze vraag werd beantwoord door Vakgroeplid Laudy Bouw & Ontwikkeling uit Sittard.
Voor meer informatie: www.laudybouw.nl.